БУГАН ХӨШӨӨ

Буган хөшөө бол Монгол болон Төв Азийн нутаг дэвсгэр дээр хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед оршин сууж байсан овог аймгийн түүх соѐлын гайхамшигтай дурсгалын нэг билээ. Гонзгой урт чулууг засч, гурав зааглан, оройн хэсэгт нар сар, доогуур нь олон эгнээ хонхор, эх биеийг ороолгон төв хэсэгт сүрэг бугыг загварчилсан байдалтайгаар ихэд сүрлэг сийлж, бас доогуур нь бүс татан зэр зэвсгийг зүүсэн байдалтай дүрсэлсэн хөшөө чулууг буган хөшөө хэмээн нэрлэдэг. Хөшөөнөө дайчин эрийн зэвсэг болох чинжал хутга, билүү, байлдааны алх, нум, хоромсого, жад, бамбай, толь дүрслэхээс гадна хөшөөний бүсийг олон төрлийн хээгээр чимсэн байдаг ба мөн бугын дүрсний оронд буюу завсар зайд адуу ирвэс, янгир, зээр зэрэг амьтад хааяа
дүрсэлсэн байдаг. Ази, Европ тивийн хээр талын бүс нутагт хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед өргөн тархсан түүх соѐлын гайхамшигт дурсгал болох буган хөшөөг эрдэмтэд 100 орчим жилийн тэртээгээс судлаж энэ завсар 700 орчим буган чулуун хөшөөг олж илрүүлжээ. Эдгээрээс хамгийн их буюу 550 орчим нь Монгол улсын нутгаас олджээ. Буган хөшөө голдуу 1-4 м м гаруй өндөр, 20-50 см зузаан, 30-80 см өргөн хэмжээтэй бөгөөд түүнийг үйлдэхдээ цоолбор, сийлбэр, уран баримлын аргуудыг хэрэглэсэн гэж хэлж болно. Бугаан хөшөөг хэд хэдээр нэг дор босгож, тэднийг тойруулан хэдэн арваас хэдэн зуу хүртэлх тахилгын жижиг чулуун өрлөг байгууламж, том дугуй далантай хиригсүүр, булш, дөрвөлжин булш зэргийг байгуулж, бүхэл бүтэн цогцолбор дурсгалыг бүрдүүлсэн байх нь олонтоо. Мөн буган хөшөөг, булш үйлдэхэд ашигласан зэргээс үзэхэд оршуулгын зан үйл, өвөг дээдсийг шүтэх шүтлэгтэй холбоотой нь маргаангүй харагдаж байна. Буган хөшөөг хэлбэр төрхийн хувьд үндсэн гурван төрөлд хуваан авч үздэг. Үүнд: Нэгдүгээрт: Монгол-Өвөрбайгалын бугын загварчилсан дүрст бүхий буган хөшөө Хоѐрдугаарт: Саян-Алтайн амьтны “бодит” дүрст буган хөшөө Гуравдугаарт: Ази-Европын амьтны дүрсгүй буган хөшөө хэмээн ангилдаг байна. Эхний төрөлд хамаарах буган хөшөө тооны хувьд хамгийн олон байдаг бөгөөд манай орны Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Баянхонгор, Булган, Говь-Алтай, Төв, Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Хэнтий, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн нутагт олдоод байгаа боловч гол шигүү тархсан төв нь Хангай, Хэнтийн уулсын орчны нутаг юм.
46
Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Хануй багийн (хуучин сум) төвөөс зүүн тийш Хануйн голын хойт дэнжид олон жижиг, 2-3 м голточтой дугуй далангаас бүтсэн том дөрвөлжин дугуй хэлбэрийн тахилын байгууламжууд хиригсүүр, том дөрвөлжин хашлага болон бусад байгууламж арван буган хөшөө бүхий ѐслол оршуулгын цогцолбор дурсгал байдаг. Энд буй бүх хөшөөнөө бугыг загварчилан дүрсэлсэн бөгөөд нар, сар, зэр зэвсэг, гоѐл чимэглэлийг сийлжээ. Эдгээр хөшөөнөөс жишээ болгон нэгийг авч үзвэл, хөшөөг 2,5 м өндөр, 0,48 м өргөн, 0,2 м зузаан саарал өнгийн боржин чулуугаар үйлджээ. Хөшөөний орой ташуу бөгөөд хөшөөг дээгүүр нь нэг эгнээ олон хонхор гаргаж, доогуур нь өргөн бүс сийлж гурав хуваажээ. Хөшөөний өргөн нүүрэн талын дээд оройн хэсэгт том жижиг хоѐр онги (нар, сар), дунд хэсэгт арван бугын дүрсийг загварчилан урласны дотор гурван бугын цээжин хэсэг, нэг эх бие бусад нь бүтэн буга байна. Бугануудын дүрсний дунд хир нэг дугираг дүрсийг (толийг) бүх талбайгаар нь хонхойлон цоолборложээ. Бугануудыг хоншоороор нь хөшөөний зүүн дээд тал руу жишүүдүү хандуулж дүрсэлсэн ба харин хамгийн зүүн доод өнцгийн зайд дүрсэлсэн жижиг бугыг хөшөөний хажуу ирмэг рүү хоншоороор нь хандуулан эврийг эгц дээш босгон салаалуулж дүрсэлжээ. Эдгээр буганы доогуур 6 см өргөн бүс татаж нэгэн жижиг зууван эдлэлийг зүүж дүрсэлжээ. Бүснээс доош нэг бүтэн буга, хоѐр дахь бугын цээжин бие, гуравдахь бугын эврийн хэсгийг дүрсэлжээ. Хөшөөний баруун хажуугийн дээд оройн хэсэгт дүрс урлаагүй ба харин дунд хэсэгт долоон бугын дүрсийг урласнаас хоншоорыг зүүн дээш жишүүдүү хандуулан дүрсэлсэн дөрвөн бүтэн буга, нэг бугын цээжин хэсэг, нэг бугын эх бие, өөр нэг бугын бөгсөн бие (нүүрэн талд буй бугын) байна тэдгээрийн доогуур өргөн бүс татаж бөгтөр мөртэй хүрэл хутга, билүү зүүж дүрсэлжээ. Хөшөөний өргөн ар талын дээд оройн хэсэгт том жижиг хоѐр онги (нар, сар) дүрслээд дооогуур нь нэг эгнээ олон хонхор гаргаж зааглан дунд хэсэгт есөн бугыг дүрсэлсний дотор хөшөөний орой руу хоншоороор нь жишүүдүү хандуулсан зургаан бугыг хос хосоор нь зэрэгцүүлж, хоѐр бугын цээжин хэсэг нэг бугын эх биеийг дүрсэлжээ. Бугануудын зайд нум сум дүрсэлжээ. Тэдний доогуур өргөн бүс татаж, байлдааны алхан зээтүү, чинжаал, хоромсог зэргийг зүүж дүрсэлжээ. Хөшөөний баруун хажуугийн нарийн талын дээд орой ба доод хэсэгт дүрсгүй ба дунд хэсэгт таван бугыг хоншоороор нь хөшөөний оройруу жишүүдүү хандуулан дүрсэлжээ. Бугануудын доор бүснээс дээш таван талтай зууван хэлбэрийн бамбай дүрсэлсэн байна. Энэ бүхнээс үзэхэд тухайн хөшөөний эх биеийн зайг бүхэлд нь бугын дүрсээр (22 буга) битүү бүрхэхийг эрмэлзэхдээ зөвхөн бүтэн бугын дүрсийг хөшөөний нэг талд, заримдаа хоѐр талыг дамнуулан, жижиг цулгуй зайд бугын цээжин хэсэг, эврийг, эсхүл жижиг бугыг багтааж дүрсэлжээ. Хөшөөнөө бугыг заавал хажуугаас харж ихэд гоѐмсогоор урт хүзүүтэй, шовх өндөр сэрвээтэй, дугуйдуу бөмбөгөр хондлойтой, богинохон сүүлтэй, урт нарийхан хөлтэй дүрсэлдэг байжээ. Түүнчилэн бугын хоншоорыг шувууны хошуутай адил урт нарийн, эврийг хээ угалз мэт олон салаалуулан ар тийш нурууг дагуулан ихэд налуулж, зөвхөн хоѐр салааг урагш гарган үзүүрийг өөд нь ээтийлгэн дүрсэлсэн байдаг. Бугын нүдийг томоор урлаж, эвэр хүзүү хоѐрын хооронд нарийхан урт чихний дүрс цохиж гаргадаг бөгөөд хоѐр хөлийг нугалан дүүлж харайж буй мэт хөдөлгөөн оруулж дүрсэлдэг. Хөшөөний их биеийг ороолгон сүрэг бугын эврийг ар тийш налуулж, хошууг өөд нь өлийлгөн бүгдийг харайж дүүлж буй мэт загварчлан дүрсэлснээс тэднийг хөнгөн хөдөлгөөнтэй ихэд тэмүүлэл бүхий дүртэй болгодог ажээ. Буган хөшөөний нэг талд бугын оронд адууг дүрсэлсэн хөшөө Архангай аймгийн нутаг Алтан сандлаас олдсон. Буган чулуун хөшөөний бүснээс зүүж хутга, билүү, чинжал хутга, жад, нум, сум, саадаг, байлдааны зээтүү, сүх, бамбай зэрэг зэр зэвсгийн зүйлсийг дүрслэх бөгөөд тэдний заримыг гоѐж чимэн дээр нь хээ зураас, дугуй, дөрвөлжин, хонхортой цохиж гаргасан байдгийг нарийвчлан үзэх нь чухал юм. Жишээ нь, Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутаг Баянцагааны голын хөндийгөөс олдсон нэгэн буган чулуун хөшөөнөө байлдааны зээтүү мэт зэвсэг дүрслэн, түүнийхээ дээр 7 ба 31 дөрвөлжин хонхор цохиж гаргасан монгол нутагт эрт цагаас хэрэглэгдэж ирсэн цагалбарын нэгэн хэлбэр байж болох талтай юм. Хоѐрдахь төрлийн буган хөшөө Монгол улсын баруун талын Увс, Хөвсгөл, Ховд, Баян-Өлгий аймгуудын нутагт илүү тархсан байдаг. Тухайлбал, Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын нутаг Дөрөлжийн ам, Цагаан уул сумын нутаг Хөшөөт, Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутаг Алтансандал уул, Тариат сумын Хурын ам, Ховд аймгийн Дарви сумын нутаг Чулуутын огтрох, Мөнххайрхан сумын Телегин ам, Мөст сумын Бодончын гол, Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын Наран бэл, Баадайн ам зэрэг газруудаас олджээ. Дөрөлжийн амны өргөн хөндийд том хиригсүүрийн дунд босгосон дөрвөн буган хөшөөний нэгийг цайвар саарал өнгийн боржин чулуугаар хийсэн, 3 м өндөр, 0,4 м өргөн хэмжээтэй бөгөөд түүний оройн хэсэгт төвгөр гарган малгай мэт зүйлийг дүрсэлсэн ба хөшөөний оройн хэсгийг эргэн тойрон нэг эгнээ олон хонхор гаргаж доод талаар нь нарийвтар бүс татаж гурав заагласан байна. Хөшөөний баруун хажуугийн дээд оройн хэсэгт хоѐр ташуу зураас, бүснээс зүүсэн хоѐр үзүүр нь дээш тахийж ээтийсэн эдлэл, нүүрэн өргөн талын дээд хэсэгт онги (нар), дунд хэсэгт дөрвөн бугын нэгийг нь хөндлөн, гурвыг нь хөшөөний орой руу хандуулан цувуулж бодит байдлаар дүрсэлжээ. Зүүн хажуугийн дунд хэсгийн дээхнэ талд зогсч буй ганц буга, арын өргөн хажуугийн оройн хэсэгт онги /нар/, дунд хэсэгт таван бугыг хөшөөний оройруу хандуулан цувуулж, бодит байдлаар дүрсэлсэн ба бүсний доод талд чинжаал дүрсэлжээ.
47
Энэ төрлийн хөшөөний өөр нэг өвөрмөц дурсгал бол Алтан сандлаас олдсон хөшөө юм. Түүний нүүрэн талын дээд хэсэгт онги (нар) нүүрэн ба баруун хажууг ороолгон эзлүүлж хоѐр бугыг загварчилан дүрсэлсэн ба ба баруун талын нарийн хэсэгт эвхэрч цагирагласан ирвэс, хоромсого, арын өргөн талд дороо үзүүр нь хоѐр салаалсан иштэй онги, нум сум, хоромсого, дугуй толь, жадны гилбэр зэргийг гурван адууны бодит байдлаар дүрсэлсэн зургийн хажуу завсаруудад цоолборолжээ. Энэ хөшөөний онцлог бол буган хөшөөний хоѐр төрлийн шинжийг (бугыг загварчилан, амьтныг бодитой дүрсэлсэн) хамтад нь агуулж буйд оршино. Ийнхүү одоогийн байдлаар Монгол улсын нутгаас амьтныг бодит байдлаар дүрсэлсэн буган хөшөө нийтдээ 10 орчим олдоод байна. Буган хөшөөний гуравдах, өвөрмөц төрөл болох буга болон амьтдын дүрсгүй, харин нар сар, зэр зэвсэг, бүс зэргийг дүрсэлсэн хөшөө Монгол улсын баруун аймгуудын нутгаар цөөвтөр боловч тархсан байдаг. Энэ төрлийн хөшөөг төлөөлүүлэн Увс аймгийн Түргэн сумын Дэлгэр мөрөн багийн төвд буй 1,1 м өндөр, 0,4 м өргөн, 0,25 м зузаан хөшөөг авч үзье. Хөшөөний дээд хэсгээр нарийн ховилон хонхор тойруулан татаад нүүрэн ба ар талын дээд хэсэгт тус бүр нэг онги, хажуу нарийн талд ташуу гурван зураас зуржээ. Хөшөөний дунд хэсгийн урд талд алхан зээтүү, дунд талд тахир эдлэл, арын өргөн талд саадганд буй нум дүрсэлжээ. Дээрхтэй адил хөшөө мөн сумын Бурхутайн өвөр, Улаангом хотын хойт талаар урсах Хархираагийн голын Цагаан сай, Тариалан сумын Чигээчний голын баруун дэнж, Завхан аймгийн Тэлмэн сумын нутаг, Сонгино сумын Айраг нуурын орчим, Увс аймгийн Хяргас сумын Ширгэн хөндийгөөс, Баянхонгор аймгийн Пунцаг овооноос тус тус олдсон байна. Эрдэмтэд Төв Азийн нутагт өргөн тархсан дөрвөлжин булштай, буган хөшөөг он цагийн хувьд холбогдуулан авч үздэг хэдий ч дөрвөлжин булшийг үйлдэхэд буган хөшөөг авч ашигласан тохиолдол элбэг байгаа нь энэ хоѐр дурсгалын он цагийн ялгааг харуулах чухал хэрэглэгдэхүүн болно. Тухайлбал, Архангай аймгийн Их Тамир сумын Баянцагаан голын адаг, Алтан сандал уулын бэл, Батцэнгэл сумын Шивэртийн ам, Эрдэнэмандал сумын Хөшөөн тал, Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын Хядагийн эх, Мөрөн хотын орчим Дэлгэр мөрний хөндий, Галт сумын Нүхтийн ам, Булган аймгийн Орхон сумын төв, Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын Шатар чулуу, Хэнтий аймгийн Дунд Жаргалантын гол зэрэг олон газар буй дөрвөлжин булшны өнцөгт буган хөшөөг босгож байсан төдийгүй, булшны хана болгон түүний сийлбэрүүдийг далд ортол булж суулган, бүр хэвтүүлэн ашигласан нь илэрчээ. Түүгээр ч барахгүй Шивэртийн амны 2-р дөрвөлжин булшийг хийхэд арван буган хөшөө, хоѐр зурагтай чулуун хавтанг ашигласнаас дөрвөөр нь булшны гадна талын (хойт урд) хана босгож, зургаагаар нь булшны доторхи (газрын гүнд) авсны таг, хана, бүр шал хийжээ. Мөн Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын нутаг Тэмээн чулууны аманд буй дөрвөлжин булшны өнцөгт нэгэн буган хөшөөний толгойг уруу харуулан босгосон байна. Эдгээр баримтаас хүрэл зэвсгийн эцэс, төмөр зэвсгийн түрүү үед хамаарах дөрвөлжин булшны өнцөгт хүрэл зэвсгийн дунд үед үүсч бүтээгдэж байсан буган хөшөөг түүний булангийн хөшөө болгон босгожээ гэж үзэхэд, түүний хажуу хананд сийлбэрийг далд ортол булсан, эсхүл бүр булшны нүхэн дэх авс хийсэн, толгойг уруу нь харуулж босгосон буган чулуун хөшөөг тэрхүү булшийг хийж үйлдэхэд зориулан жирийн материал болгон ашиглажээ хэмээн үзэхэд хүргэж байна. Энэ саналыг давхар бататгах бас нэгэн баримт бол булшны хажуу хана авсанд авч ашигласан буган хөшөө гол төлөв хугархай байгаагаас ч тодорхой. Булган аймгийн Орхон сумын Баруун могой, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Хөрөөгийн үзүүр, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уул, Бат-Өлзий сумын нутаг, Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын Бугат зэрэг олон газраас олдсон хүрэл зэвсгийн үеийн хадны зурагт буган хөшөөн дээр бугыг дүрсэлдэгтэй адил амьтныг загварчлан дүрслэх аргын хэд хэдэн барилаар бугыг дүрсэлсэн байгаа нь буган хөшөөний он цагийг урагшлуулан авч үзэх бас нэг чухал хэрэглэгдэхүүн юм. Буган хөшөөний он цагийг тогтооход хамгийн чухал үндсэн тулгуур хэрэглэгдэхүүн бол түүн дээр сийлсэн зэр зэвсгийн зүйлс бөгөөд тэдний хэлбэр төрхийг нарийвчлан үзвээс буган хөшөө зарим эрдэмтдийн үзэж байснаас нилээд эрт үүссэн бололтой. Тухайлбал, Архангай аймгийн Их тамир сумын Арцтын амны буган хөшөөнөө сийлсэн бөгтөр мөртэй цагирган сэнжтэй хутга, Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотын орчим Дэлгэр мөрний хөндий, Уушгийн өвөр, Галт сумын төв, Булган аймгийн Орхон сумын төв зэрэг нилээд хэд хэдэн газраас олдсон зарим буган хөшөөнөө сийлсэн янгир, араатан амьтны толгойн хэлбэртэй иш тольт бүхий чинжаал хутгууд зэрэг зэр зэвсгийн зүйлс хүрэл зэвсгийн дунд үед ойролцоогоор МЭӨ II-I мянган жилд буюу МЭӨ XII-МЭӨ III зуунд холбогдох нь маргаангүй билээ. Буган хөшөөнөө буганаас гадна металл зэр зэвсгийг олонтой дүрсэлсэн байдгаас түүнийг металл зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрч, үйлдвэрлэхүй хүчин улам эрчимтэй хөгжсөнөөр, хүй нэгдлийн овгийн байгууллын дотоод зохион байгуулалтанд үндсэн өөрчлөлт оруулж, эцгийн эрхт ѐс тогтсон тэр үед дайчин эр хүнд зориулан босгосон хөшөө гэж үзэх онолын үндэслэл байна. Буган хөшөөг хүрэл зэвсгийн эцэс төмөр зэвсгийн түрүү үеийн дөрвөлжин булшийг үйлдэхэд хөшөөг жирийн материал болгон өргөн ашигласан, түүн дээр хүрэл зэвсгийн дунд үед холбогдох зэр зэвсгийн зүйлсийг дүрсэлсэн, түүнийг баатар дайчин эр хүнд зориулан босгосон зэргээс манай ард түмний эртний түүх, урлаг, соѐлын гайхамшигт дурсгал энэхүү сүрлэг баримал (монументальный скульптур) хүрэл зэвсгийн дунд үед үүсч төмөр зэвсгийн эхэн үеийг дуустал бүтээгдэж байжээ.
48
Буган хөшөөний гарал үүслийн асуудал нэг мөр шийдэгдээгүй боловч хүрэл зэвсгийн дунд үед Монгол улсын нутагт үүсэн бүтээгдэж цаашид Тува, Байгалийн наад бие нутгаар тархсан нь буган хөшөөний тархалт зэргээс тодорхой харрагдаж байна. Түүнчилэн Төв Азийн нутагт 700 орчим буган чулуун хөшөө мэдэгдэж байгаагийн 80 орчим хувь нь Монгол улсын нутагт байгаа явдал нь ч үүний баталгаа болох юм. Буган хөшөө хэмээх гайхамшигт дурсгал анх Монголын төв нутагт хүрэл зэвсгийн дунд үед үүсч төмөр зэвсгийн түрүү гэхэд Монгол нутаг даяар түгэн дэлгэрч цаашдаа одоогийн Тува, Байгаль нуурын наад бие хүртэл өргөн тархсан ба улмаар Казакстан, Дундад Ази, Оренбургийн муж, Умарт Кавказ, Эльба мөрөний сав хүртэл цөөн тоогоор нэвтэрсэн суурьшмал иргэдийн дунд олон арваар бүтээгдэж байгаагүй нүүдэлчдийн дурсгал юм.